زور مردم آزاری؛ درباره خشونت در ایران

---

ضمیمه کرگدن روزنامه اعتماد - حامد یعقوبی: خوبی گفتگو کردن با ناصر فکوهی این است که به آدم می آموزد از کنار مسائل، ساده عبور نکند. به یک اعتبار کار مهم متفکران این است که به لایه هایی رویی و سطحی اتفاقات و پدیده ها بسنده نمی کنند، از مسائل روزمره رمزگشایی می کنند و حتی با نشانه شناسی، آن روی سکه مقولات بدیهی را به مردم نشان می دهند.

وقتی برای پرونده «سادیسم/ دگرآزاری» سراغ آقای فکوهی رفتیم، می دانستیم او کلی حرف و تحلیل و تفسیر خوب و به دردبخور و خواندنی از اوضاع اجتماعی ایران برای مان دارد. به خاطر همین پیشنهاد می کنم سر صبر و حوصله این گفتگو را بخوانید. از جبار رحمانی و مریم پیمان به خاطر زحماتی که در مسیر آماده شدن این مصاحبه کشیدند، تشکر می کنیم.



شما از خواندن صفحات حوادث نگران نمی شوید؟

- بدون شک هر کسی از خواندن شرح حوادث ناگوار نگران می شود. این امر البته بستگی به آن دارد که اولا محیط ذهنی و محیط مادی جامعه ما در چه موقعیتی باشد و ما خود چه موقعیت فردی و اجتماعی در آن جامعه داشته باشیم. بنابراین همه افراد در همه موقعیت ها به یک صورت، به یک میزان و با شدت واحدی از حوادث خشونت آمیز نگران یا ناراحت نمی شوند، بلکه بستگی دارد چقدر خود را به صورت فردی و اجتماعی با این حوادث مربوط ببینند.

برای یک جامعه شناس و به خصوص جامعه شناس یا انسان شناسی که تخصص اش آسیب شناسی اجتماعی باشد، خواندن و مرور این گونه رویدادها با حساسیت بیشتری همره است؛ زیرا برای آنها دارای پیشینه ذهنی در جامعه خود و در جوامع دیگر است اما می خواهم به پرسش شما بازگردم. «نگران» شدن را باید بتوانیم برای خود تعریف و تحلیل کنیم. به عنوان یک فرد، این گونه حوادث می توانند همیشه نگران کننده باشند اما به مثابه یک متخصص، موضوع فراتر از نگرانی است و برای ما چنین رویدادهایی جنبه ای نشانگانی (سندروم) دارند که فرضیه یا فرضیاتی را تایید یا رد می کنند. دست کم برای من چنین است.

وقتی برخی از حوادث را مرور می کنم، چه خود آن حوادث و چه نحوه بازتاب و بازنمایی شان در رسانه ها؛ «کامنت»ها (ولو آن که بسیار کلیشه ای و سفارشی باشند)، شیوه چیدمان آنها و بسیاری از داده های دیگر کمک می کنند که در وهله نخست یک آسیب را که در لایه اول قرار گرفته است، ببینیم و ارزیابی کنیم.

حالا که صحبت از شناخت شد، اجازه بدهید بروم سراغ اصل مطلب، معمولا دگرآزاری را یک بیماری روانی می شناسند. آیا دگرآزاری صرفا یک بیماری است یا ابعاد گسترده تری دارد؟

- باید دقت داشته باشیم که دگرآزاری در زبان رسانه ای ما اغلب به صورت نادرستی به کار می رود. این واژه در اصل درست خود معادل سادیسم است؛ یعنی اعمال خشونت، ایجاد درد و زجر دادن فرد یا افرادی به وسیله فرد یا افرادی دیگر با هدف آگاهانه رسیدن به لذت جنسی. این واژه اشاره به زندگی و آثار مارکی دو ساد، نویسنده فرانسوی (1814-1740) در قرن هجدهم دارد که زندگی اش سراسر با خشونت های دگرآزارانه همراه بود اما آنچه عموما در ایران از این واژه درک می شود، همه انواع خشونت و آزار دادن، پرخاشجویی و شکنجه دیگران است که می تواند جسمانی یا روانی باشد و کنشگر آگاهانه یا ناخودآگاهانه و با هر هدفی آنها را انجام دهد.

در این گفتگو مباحث من به موضوع اخیر مربوط می شود که برای آن از واژه عمومی «خشونت» استفاده می کنم. با این توضیح، خشونت و پرخاشجویی را باید بدون تردید در یکی از ابعاد آنها یک اختلال یا بیماری روانی دانست اما پرداختن به آن از این جنبه در این گفتگو در صلاحیت من نیست. با وجود این، همچون بسیاری از بیماری و آسیب های روانی، نمی توان خشونت را در بعد یا ابعاد روانی اش خلاصه کرد و مسئله ما، به مثابه متخصصان اجتماعی، پاسخ دادن به این سوال است که صرف نظر از دلایل روانی، درونی و زیستی بروز این عارضه، کدام شرایط اجتماعی به ایجاد، تقویت، پایندگی و شیوع آن در جوامع انسانی به طور کلی و در جامعه ما به طور خاص منجر می شوند.



در نظریه های متاخر مورد مطالعه در کردارشناسی جانوری، عصب شناسی روانی و جامعه شناسی انحرافات، امروز می توانیم با اطمینانی نسبی بگوییم که خشونت و پرخاشجویی امری «طبیعی» و «ذاتی» در انسان ها نیست، اما می توان گفت یکی از قابلیت های نهفته در موجودات زنده به حساب می آید که ممکن است در شرایطی خاص و موقعیت ها و سازوکارهای طبیعی یا اجتماعی از شکل بالقوه به شکل بالفعل درآید و برعکس بتوان از طریق ایجاد سازوکارهای انسانی و اجتماعی آن را کاهش داد و به حداقل رساند.

برعکس ما می توانیم دگردوستی، همبستگی و محبت به همنوع را که باز بر اساس همان مطالعات امری درونی در انسان ها به حساب می آید، در آنها رشد دهیم. مثلا ما می دانیم که سرمایه داری صنعتی به طور عام و به ویژه سرمایه داری مالی متاخر که از سال های دهه 1970 در جهان گسترش یافته، سبب پایدار شدن شرایط و سازوکارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جهان شده است که به شدت در حال بالفعل کردن خشونت و برعکس کاستن از همبستگی و دگردوستی میان انسان ها در فرهنگ های مختلف نسبت به یکدیگر و حتی درون یک فرهنگ است.

اگر خشونت و پرخاشجویی یک بیماری روانی باشد، وقتی چنین بیماری در یک جامعه شیوع پیدا می کند، آن را باید نشانه چه چیزی دانست؟

- ابتدا باید شیوع را «اندازه گیری» کرد و «سنجید». این کار باید هم به روش کمّی انجام بگیرد و هم به شیوه های کیفی. همه این روش ها در جهان شناخته شده هستند و به صورت دائم به کار می روند اما برای سنجیدن کمی یا برای ارزیابی کیفی، در هر دو صورت نیاز به چندین شرط اولیه وجود دارد. ابتدا باید توانست شاخص های مورد قبولی را تعریف کرد که در آنها بر سر تعریف «خشونت» و «آزاررسانی» بین کنشگران اجتماعی و مسئولان و متولیان سازمان جامعه به اجماع رسیده باشیم. پس ابتدا باید مشخص کرد که «آزار» چیست؟

ما بسیار بر این گمان هستیم که تعاریف را می شناسیم و به خصوص بر سر آنها اجماع داریم در حالی که گاه ابدا چنین نیست. برای نمونه، تصدی گری دولتی در زندگی مردم و دخالت آن در تعیین سبک هایی که کنشگران تمایل دارند بر اساس آنها زندگی کنند (اگر آزاری به یکدیگر نرسانند)، خود یک آزار است.

نظام دولتی بر اساس معیارهای خودش تعریفی از «آزار» دارد و خیال می کند این تعریف برای همه مردم معتبر است اما بدون شک این گونه نیست. بدین ترتیب، آزارهایی امروز تعریف شده اند و حتی در قالب «جرم» قرار گرفته اند که اکثریت ابدا آنها را آزار نمی دانند و اگر به پیشینه فرهنگ ملی یا دینی خود نیز مراجعه کنیم و از آن کمتر معیارهای جهانی را - چه در فرهنگ های اسلامی چه در فرهنگ های مسیحی و غیره - جستجو کنیم، اثری از جامعه ای نمی بینیم که کاری مشابه کرده باشد.

سبک زندگی، مصداقی روشن از این قضیه است. امروز مسئله سانسور اینترنتی، مطبوعاتی، انتشاراتی و غیره نمونه ای روشن از تصدی گری دولتی است که مبنایش این است که اگر آزادی دسترسی کامل به اطلاعات مثلا در اینترنت با سرعت بالا وجود داشته باشد، جامعه دچار انحراف می شود یا ضربه می خورد اما باید دید واقعا چنین چیزی واقعیت دارد یا ... ؟ اگر هست، مصداق های آن را در سایر فرهنگ ها و جوامع نشان دهیم.



نکته دیگر نیاز به آزادی و شفافیت در تولید و دسترسی به داده های اجتماعی است. متاسفانه ما از این لحاظ مشکلات بی شماری داریم زیرا به دلایل بسیاری در هر دو حوزه فعالیت های مدنی محدود شده اند. در نتیجه، ما خود به دست خویش جامعه را به طرف عدم شفافیت و عدم دسترسی به اطلاعات سوق داده ایم. در این شرایط نمی توانیم هیچ یک از اهدافی را که در بالا به آنها اشاره کردیم به دست بیاوریم.

وقتی ما با فرایندهای ممنوعیت مطلق و فرض گرفتن آن که گروهی از آسیب ها اصولا نمی توانند در جامعه ما وجود داشته باشند پیش برویم، آمارهای مان شکننده می شوند و ارزش کاربردی خود را از دست می دهند و ما را به آن سو می برند که به جای دیدن جامعه در واقعیتش، توهمات خود را به جای واقعیت ها بنشانیم و هر جا با تضادی در واقعیت و انطباق نداشتن آن با توهمات خود روبرو شویم، یا دست به خشونت و روش های آمرانه و بی اثر و آسیب زا بزنیم یا به سمت نظریه های توطئه که نه تاثیری بر کسی دیگر دارد و نه ضربه ای به او می زند، برویم.

سالم سازی محیط شرط دیگری است که بدون آن هیچ کدام از برنامه ریزی ها برای مقابله با انحرافات اجتماعی و خشونت به نتیجه نمی رسد. با دور کردن جامعه از اخلاق، از میان بردن ادب و اعتماد و احترام افراد به یکدیگر، دخالت در زندگی خصوصی مردم، از میان بردن مرزهای فردی و هویتی، اولویت دادن سیستماتیک به رفتارهای آمرانه و ناصحانه به جای آزاد گذاشتن افراد در تصمیم گیری بر اساس اخلاق و مدنیت و عقلانیت خودشان، ما راه را بر گسترش فساد می گشاییم و کنشگران را به سوی فساد، دروغ، کژرفتاری، ریاکاری و تقلب به مثابه استراتژی های محوری رفتارهای اجتماعی شان هدایت می کنیم که روشن است چرخه معیوب ایجاد می کنند و به فرایندهای خشونت دار دامن می زنند.

برای این دست معضلات، برای این خشونت هایی که در صحبت های شما هم به آن اشاره شد، نمی توان ریشه های خانوادگی - تاریخی ذکر کرد؟

- همه پدیده های اجتماعی دارای ریشه های تاریخی یا خانوادگی و تبارشناسانه هستند. مطالعه این ریشه ها بدون شک مفید هستند ما تجربه و مطالعات جدید جامعه شناسی و انسان شناسی نشان می دهند که تاکید بیش از حد بر این تجربه ها، بیشتر از آن که به ما کمک کنند، می توانند ما را به انحراف و اشتباه در تفسیر و تعبیر و تحلیل بکشند. به عبارت دیگر، ریشه ها و تاریخ باید به صورتی کاملا پویا و پیچیده به ما در درک زمان حال کمک کنند وگرنه همواره می توانند چون سرابی ما را به سوی نیستی بکشانند.

نگاه کنیم به تجربه داعش؛ سوای ساختگی بودن این سازمان و بازیچه بودن ساختارهای اولیه آن، آنچه سبب تداومش شده، باورهای تعصب آمیز در این زمینه است که اگر «گذشته های درخشان» را به جای موقعیت های کنونی بنشانند، مشکلات شان حل می شود در حالی که با اندکی دقت می توانیم بفهمیم حتی راه حل های ده یا بیست سال پیش نیز با سرعتی که تغییرات در جهان به خود گرفته، موثر نیستند چه برسد به آن که خواسته باشیم از آنچه واقعیات چند هزار ساله می دانیم، برای تعیین و حل مشکلات استفاده کنیم.



آیا معنای این حرف آن است که باید تاریخ، دین و ایمان، سنت و میراث های فرهنگی خود را فراموش کنیم؟ ابدا. درست برعکس. اما به نظر من استفاده از این گنجینه ها، به گونه ای که برای مثال امروز ما در کشورمان ادعا می کنیم، بیشتر یک سوءاستفاده مدرن و پسامدرن است، نه یک استفاده واقعی. استفاده واقعی و بهره بردن عملی از این میراث در آن است که این سنت ها و میراث را در عمیق ترین معانی آنها درک کنیم و بر اساس آنها، حال خود را سامان دهیم نه آن که شکل آنها را بگیریم و آنهارا از محتوا خالی کنیم و درست برعکس، با سوءاستفاده از شکل سنت و میراث فرهنگی، دست به بدترین رفتارهای اجتماعی علیه یکدیگر بزنیم که فقط در چارچوب یک مدرنیته بیمار و سودجوی سرمایه داری نولیبرالی قابل درک است.

نگاهی به تجربه داعش از این لحاظ کاملا گویا است: داعش دائما به یک «اسلام» خیالی سلفی استناد می کند تا نمایش ها و رفتارهای بی رحمانه خود را که کاملا درون نظام های مدرن و پسامدرن قابل فهم و توجیه هستند، توجیه کند. بنابراین، بدترین عناصر مدرنیته استعماری و سرمایه داری را در قالب هایی که آنها «اسلامی» می نامند به جهان عرضه می کند و به همین دلیل نیز هر چه بیشتر قدرت خود را از دست می دهد. و باز به همین دلیل است که جوانان عربی که در کشورهای غربی به داعش می پیوندند عموما پیش از آن که این پیوند انجام بگیرد به هیچ وجه پیشینه دیندار بودن و انجام وظایف یک فرد دیندار را نداشته اند بلکه کاملا در رده ای قرار می گیرند که «اراذل و اوباش» نامیده می شوند.

این «گذار» از موقعیت فساد مطلق (هر چند خود به دلیل فشارهای نژادپرستانه به وجود آمده باشد) به موقعیت های «سلفی متعصب» اتفاقی نیست بلکه شاهدی است بر تصنعی بودن گذار؛ یعنی کسانی که می خواهند خشونت غیراخلاقی خود را زیر لوای دین انجام بدهند. ما باید به شدت مراقب باشیم که در دام چنین وسوسه های سلفی نیفتیم.

اتفاقا ادبیات ایران پر است از توصیه های اخلاقی که دیگران را به رعایت حق دیگران دعوت می کند، طوری که شاید این همه آموزه اخلاقی در ادبیات جهان بی نظیر باشد. چه اتفاقی می افتد که آن آموزه ها کمرنگ می شوند و نتایج عکس می دهند؟

- ما آنها را نه در محتوای عمیق شان بلکه در شکل ظاهری شان درک می کنیم و همان را هم اجرا می کنیم، کشوری که در آن اندیشمندان بزرگی چون حافظ، سعدی و مولوی وجود دارند، امروز از این سنت ها استفاده نمی کند، بلکه کژفهمی های خود را با لایه ای سطحی از آن گذشته ها پنهان کرده و زیر این لایه بدترین اشکال پول پرستی و اخلاق گریزی را در رفتارهایش نهشان می دهد: خودنمایی، مریدپروری، مبالغه درباره خود، تحقیر دیگران، پرخاشجویی، نژادپرستی، زورگویی، رفتارهای آمرانه و دوری گزیدن از همبستگی، عدالت خواهی، ادب، نیک اندیشی، خوش اخلاقی و شادابی و شادی و قدرشناسی از زندگی با ایجاد جامعه ای عمومی که گویی هم با خودش قهر است و هم با دیگران، اینها پیروی از گذشتگان و سنت ها و دین نیست، بلکه مبارزه فعال - ولو ناآگاهانه - در جهت نابود کردن آن ارزش های بزرگ و گرانبهاست، این در حالی است که باید بدانیم در دنیای امروز همه جوامع این شانس را نداشته اند که از این ارزش های بزرگ و مفید برخوردار باشند ولی ما قدرشان را نمی دانیم.

اگر خواسته باشم تنها به یک منبع ادبی استناد کنم، می توانم بر سعدی و آثارش تاکید کنم کهی کی از گسترده ترین سرچشمه های اندیشه اجتماعی کلاسیک را به ما عرضه می کند. خواندن سعدی و درک عمیق آثار او به اما امکانات زیادی برای یافتن راه حل های مدرن برای مشکلات مان، از جمله گسترش خشونت می دهد.



اقتصاد و وضع اقتصادی را هم می توان در این قضیه دخیل دانست؟ آیا دگرگونی های اقتصادی می تواند زندگی اجتماعی را تا این حد تحت تاثیر قرار دهد و خلق و خوی تازه به وجود بیاورد و به مرگ فضیلت ها و رشد شرارت ها بینجامد؟

- بدون شک چنین است، تجربه های جهانی در قرن بیستم و پیش از آن نشان می دهند که میان فشارهای اقتصادی و معیشتی و بالا رفتن خشونت در هر جامعه ای تقریبا نسبت مستقیم وجود دارد. این امر هم در مورد کل جامعه صادق است و هم به نسبت اقشاری که از فشار رنج بیشتر می برند. برای نمونه در کشورهایی مثل آمریکا که در آن جماعت های قومی و فاصله طبقاتی بالا وجود دارد، به صورت محسوسی خشونت و جرم در میان اقلیت های زیر فشار، سیاهان و کودکان بی سرپرست بیشتر از میانگین است.

چرخه فقر، خشونت و انحرافات اجتماعی تقریبا از ابتدای شکل گیری علوم اجتماعی به صورت علمی به اثبات رسیده است. با وجود این، باید توجه داشت که مطالعات اخیر روانشناسی و اتئوگرافیک نشان می دهند که کنشگران مختلف اجتماعی به مشکل اقتصادی به یک صورت واکنش نشان نمی دهند. به عبارت دیگر، اگر ما بتوانیم در نظام فرهنگی خود خشونت گریزی و مدنیت را بالا ببریم بدون شک حتی در شرایط سخت اقتصادی می توانیم در برابر وسوسه های خشونت آمیز بیشتر مقاومت کنیم.

قرار نیست برای معضلات پیچیده راه حل های ساده انگارانه پیدا کنیم اما آیا واقعا این بحران - اگر بشود اسمش را بحران گذاشت - راه حل جامعه شناسانه دارد؟

- استفاده از واژه «بحران» از یک لحاظ درست و از یک لحاظ نادرست است. جهان کنونی به دلایل بسیار که مهم ترین آنها اولا انقلاب اطلاعاتی و پیامدهای آن در سبک زندگی و روزمرگی انسان ها از دهه 1980 بوده و دوما بی اعتبار شدن حوزه سیاسی و بحران دولت های رفاه و بالا گرفتن دولت های مبتنی بر نولیبرلایسم باز هم از همان زمان و سرانجام با نظامیگری گسترده از ابتدای دهه 2000، با خشونت نامتقارن میان قدرت های بزرگ از یک سو و تروریسم بین المللی که دست ساخته خود آنها برای مقابله با شوروی سابق بود از سوی دیگر، جهانی است که باید آن را بنا بر تعریف در بحرانی دائمی دانست.

اما این امر در همه نقاط جهان به یک شکل تحقق نیافته و «نه فرهنگ ها به یک اندازه قابلیت مقاومت یا به کارگیری راه حل های جامعه شناسانه یا مدیریت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و غیره در مورد آن را ندارند اما این که گمان کنیم وجود بحران دلیلی است که بتوان دست ها را روی هم گذاشت و تداوم وضعیت های خشونت آمیز را با انفعال تماشا کرد کاملا نادرست است زیرا خشونت به صورت تصاعدی به دلیل انفعال بالا خواهد رفت و می تواند برخی از فرهنگ ها یا حتی همه آنها را تا مرز نابودی به پیش ببرد.



در جامعه ما نیز واژه بحران را می توان دست کم از ابتدای قرن بیستم به کار برد زیرا مدرنیته به صورت یک عامل برون زا وارد این جامعه شد. سپس این جامعه با شوک های بزرگی روبرو شد؛ از جمله استبداد پهلوی اول، اشغال ایران به وسیله متفقین، کودتای ضد دکتر مصدق، سرکوب و خشونت پهلوی دوم، جنگ تحمیلی و فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم ها و پذیرفته نشدن نظام پس از انقلاب از سوی قدرت های بزرگ، انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی از جمله پاسخ های بزرگی بوده اند که در برابر این موقعیت بحرانی در صد سال اخیر داده شده اند اما بر ذات خود فرایند انقلاب، این پاسخ ها نیز پیچیدگی های خود را داشته اند.

از این رو، امروز بیشترین نیاز ما به حرکت به سوی آینده با بیشترین میزان از اعتدال، دوری کردن از رادیکالیسم های خیالین و پرهیز از هرگونه خشونت نمادی درونی و برونی و در عین حال برخورداری از قدرت لازم برای تثبیت و حفظ استقلال ژئوپلیتیک مان است. اگر این شرایط را فراهم کنیم، می توانیم در همین موقعیت بحرانی نیز جامعه را از خشونت و افزایش آن برهانیم.

مدیریت های مسئولانه و هوشمندانه و لایق در این جا بسیار اهمیت دارند چون هر اندازه هم راه حل های جامعه شناسانه مناسب مطرح شوند، تا زمانی که مدیریت های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی به اجرای آنها امکان ندهند، نمی توان انتظار تاثیرگذاری داشت. یکی از مشکلات این مدیریت ها نیز در آن است که هنوز پس از بیش از دو قرن که از ظهور علوم اجتماعی گذاشته است، به این علوم باور ندارند و در توهمات فناورانه خود هستند؛ یعنی تصور می کنند که با این یا آن فناوری می توانند مشکلات اجتماعی را حل کنند.

پیچیدگی اجتماعی بسیار بیشتر از آن است که بتوان با علوم طبیعی و مهندسی آنها را حل کرد. اگر به رویکرد آگوست کنت و ارزشی که او به علوم اجتماعی و از آن بالاتر به اخلاق برای مدیریت جامعه می داد نگاهی بیندازیم، شاید بتوانیم خود را تا حدی از این گونه توهمات فناورانه و اقتصادی که خود سرچشمه بسیاری از مصیبت ها و بحران ها و خشونت های کنونی هستند، نجات بدهیم؛ البته بدون آن که ارزش این علوم و نیاز به آنها را در هر شرایطی فراموش کنیم.

---

کلمات کلیدی: خشونت در ایران سادیسم